Η νηστεία ως κληρονομιά του ανθρώπου

Της Κωνσταντίνας Κιτάντη*              

     

Η νηστεία υφίσταται ως κληροδότημα της αγαπητικής εντολής που δόθηκε στον άνθρωπο από το Θεό, όταν βρισκόταν στην προπτωτική παραδείσια κατάσταση. Ιδιαιτέρα ο Μέγας Βασίλειος  υποστηρίζει πως η νηστεία νομοθετήθηκε στον παράδεισο με την απαγορευτική εντολή που έδωκε ο Θεός προς τους πρωτοπλάστους  να μην φάνε από το δέντρο της γνώσεως του καλού και του κακού. «Συνηλικιῶτίς ἐστι τῆς ἀνθρωπότητος· νηστεία ἐν τῷ παραδείσῳ ἐνομοθετήθη. Τὴν πρώτην ἐντολὴν ἔλαβεν Ἀδάμ· Ἀπὸ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρὸν οὐ φάγεσθε. Τὸ δέ, οὐ φάγεσθε, νηστείας ἐστὶ καὶ ἐγκρατείας νομοθεσία.»  

Ο άνθρωπος είναι πλασμένος «κατ’εικόνα» Θεού˙ εξ αιτίας τούτου μπορούμε να διακρίνουμε σε αυτόν ορισμένα χαρακτηριστικά του Θεού. Ο άνθρωπος πάρα την τραγικότητα που βιώνει κατά την ματαπτωτική κατάσταση στην οποία βρίσκεται, διατηρεί στοιχεία  της ασύλληπτης από τον ανθρώπινο νου μεγαλοπρέπειας του Τρισυπόστατου Θεού ως πλούσια ευεργεσία Του. Τα κύρια χαρακτηριστικά του «κατ’εικόνα»  κατά την Πατερική Παράδοση είναι το λογικό, το αυτεξουσιο, το κυριαρχικό και το κοινωνικό. Η κυριαρχική του  εξουσία φανερώνεται και από την ονοματοδοσία των θηρίων από τον Αδάμ. Ο άνθρωπος λοιπόν κυριαρχεί επί της φύσης και επί των θηρίων. Αλλά ο άνθρωπος οφείλει να κυριαρχεί κυρίως επί των θηρίων τα οποία βρίσκονται εντός του τα οποία είναι και πολύ πιο επικίνδυνα. Τέτοια φοβερά θηρία, είναι η φιλαυτία, η γαστριμαργία, η φιλαργυρία και η κενοδοξία. Με την εκούσια λοιπόν αποχή από την τροφή ή από ορισμένες τροφές ο άνθρωπος ενεργοποιεί την κυριαρχική του εξουσία. Τα ζώα κατευθύνονται μόνο από τα ένστικτα τους και τρώνε οτιδήποτε, ο άνθρωπος, αντίθετα έχει τη δύναμη της επιλογής έτσι μπορεί να αντισταθεί στη φυσική νομοτέλεια υποτάσσοντας τα ένστικτα της πείνας και της λαιμαργίας διανοίγοντας έτσι την οδό της πνευματικής ελευθερίας. Η χαλιναγώγηση των επιθυμιών, είναι πράξη ελευθερίας! Οι δομές όμως της σύγχρονης κοινωνίας έχουν ως στόχο την κάλυψη κάθε λογής ανάγκης ακόμη και πλασματικών αναγκών με αποτέλεσμα ο άνθρωπος όσο πάει και απομακρύνεται από το ασκητικό ορθόδοξο πνεύμα.

Δεν πρέπει όμως να παραθεωρείται το γεγονός ότι η νηστεία από μόνη της δεν έχει καμία αξία, όταν πορεύεται αυτόνομα αποκομμένη από τις υπόλοιπες αρετές που οφείλει να καλλιεργεί ο χριστιανός. Η νηστεία χαρακτηρίζεται από τον  Γρηγόριο Νύσσης  ως «θεμέλιος αρετή» και αυτό γιατί καλλιεργεί το έδαφος στο οποίο φύεται ο καρπός της  ταπείνωσης, η οποία είναι η μητέρα όλων των αρετών. Αντίθετα η υπερηφάνεια είναι η μητέρα όλων των κακών μιας και ο υπερήφανος άνθρωπος δεν μπορεί να είναι και ενάρετος καθώς το φώς είναι άσχετο με το σκοτάδι έτσι και ο υπερήφανος άσχετος με την αρετή. Στόχος είναι να σπάσει το κέλυφος του εγωισμού και να επιτευχτεί η πραγματική αγαπητική κοινωνία τόσο με τον Θεό όσο και με τον συνάνθρωπο.   Κοντολογίς, η νηστεία δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά μέσο.

Η νηστεία, οι αγρυπνίες και όλες οι εκούσιες δοκιμασίες που μπορεί να υπομείνει ο πιστός δεν μπορούν να λογισθούν ως αυτοσκοποί, αλλά ως δείκτες που οδηγούν στην όντως ζωή και στην ανάσταση γι’ αυτό δεν πρέπει να τηρούνται τυπικά αλλά ουσιαστικά μέσα σε αληθινό πνεύμα αγάπης και μετάνοιας.

«Ὅταν νηστεύετε μὴν γίνεσθε σκυθρωποὶ ὅπως οἱ ὑποκριταί, οἱ ὅποίοι παραμορφώνουν τὰ πρόσωπά τους, διὰ νὰ τοὺς ἰδοῦν οἱ ἄνθρωποι ὅτι νηστεύουν. Ἀλήθεια σᾶς λέγω, ὅτι ἔχουν λάβει τὴν ἀνταμοιβή τους. Σὺ ὅμως ὅταν νηστεύῃς, ἄλειψε τὸ κεφάλι σου καὶ πλύνε τὸ πρόσωπόν σου, διὰ νὰ μὴν ἰδοῦν οἱ ἄνθρωποι ὅτι νηστεύεις ἀλλὰ μόνον ὁ Πατέρας σου, ποὺ εἶναι ἐκεῖ παρὼν κρυφά, καὶ ὁ Πατέρας σου, ποὺ βλέπει τὶ γίνεται εἰς τὰ κρυφά, θὰ σὲ ἀνταμείψῃ εἰς τὰ φανερά». (Ματθ. 6,16)  Ο ευαγγελιστής που από την πρώτη κιόλας λέξη του μας κάνει φανερό τον αδιαπραγμάτευτο χαρακτήρα της νηστείας, μας λέει «όταν νηστεύετε» όχι «αν νηστεύετε». Η αξία της νηστείας θεωρείται αυτονόητη. Ο Ιησούς επικύρωσε με το παράδειγμα Του τον πανάρχαιο τούτο θεσμό, που νομοθετήθηκε στον παράδεισο και ορίσθηκε στη συνέχεια από τον Μωσαϊκό Νόμο, νηστεύοντας σαράντα ημέρες και σαράντα νύχτες και τη συνέστησε ως μέσο καταπολέμησης του διαβόλου. Οι Φαρισαίοι όμως καταδικάζονται από τον Ιησού, ως υποκριτές και μάλιστα τόσο εύστοχος ήτο τούτος ο χαρακτηρισμός που μέσα στους αιώνες η λέξη υποκριτής έφτασε να είναι συνώνυμη με το όνομα Φαρισαίος και το επίθετο φαρισαϊκός να σημαίνει υποκριτικός. Οι Φαρισαίοι καταδικάζονται λοιπόν από τον Κύριο όχι γιατί νήστευαν αλλά επειδή νήστευαν επιδεικτικά. Οι Φαρισαίοι άλλαζαν την έκφραση του προσώπου τους ώστε όλοι να καταλάβουν ότι νήστευαν. Προσποιούνταν, πως η αυστηρή νηστεία τους είχε εξουθενώσει και είχαν καταβληθεί. Προχωρούσαν στο δρόμο και βάδιζαν αργά, με σκυφτό το κεφάλι και μελαγχολικά, έτσι ώστε  οι διαβάτες να σκέφτονταν πόσο ευσεβής είναι. Οι Φαρισαίοι τυποποίησαν και αντικειμενοποίησαν την πίστη τους μένοντας προσκολλημένοι στον τύπο αγνοώντας την ουσία. Ο Χριστός λοιπόν καυτηριάζει την ευσέβεια, την προσευχή, την νηστεία και την ελεημοσύνη που παρουσίαζαν οι Φαρισαίοι ως αυταξίες και ως μέσα επίδειξης και όχι ως μέσα αγάπης και αναφοράς προς τον Θεό. Η νηστεία είναι απεργία πείνας όχι από το φαγητό αλλά από την αμαρτία πάντοτε  μέσα σε πνεύμα μετάνοιας, μιας και η μετάνοια είναι το μοναδικό μέσο που έχει ο άνθρωπος για να ανταποκριθεί στην πρόσκληση του Θεού για κοινωνία μαζί Του.

 

* Η Κωνσταντίνα Κιτάντη είναι Θεολόγος, πτυχ. του τμήματος Θεολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και υπεύθυνη κατηχητικού έργου στον Ιερό Ναό Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Νέας Χαλκηδόνας.